Όταν ακούμε για φτώχεια, ζώντας σε μια ανεπτυγμένη κοινωνία, και μάλιστα «δυτικού τύπου», μας φαίνεται ως κάτι μακρινό και ξεπερασμένο, κάτι που σταδιακά εξέλειπε μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο∙ κάτι, που αν υπάρχει, υπάρχει πολύ μακριά από εμάς. Και όμως, το φαινόμενο υπάρχει και θα υπάρχει, και αποτελεί ένα καυτό ζήτημα για όλο τον κόσμο, ακριβώς επειδή καμία χώρα δεν έχει καταφέρει να την εξαλείψει.

Η φτώχεια ζει και βασιλεύει και μάλιστα σε πλούσιες χώρες όπως οι ΗΠΑ και η Μ.Βρετανία, παρουσιάζοντας εκπληκτικά υψηλά ποσοστά  οικονομικής ένδειας στον πληθυσμό τους. Ένα παράδειγμα της κατάστασης αυτής είναι ότι η Μ.Βρετανία καθιέρωσε από το 2023 υποχρεωτική σίτιση των παιδιών στο σχολείο, ώστε όλα τα παιδιά να έχουν πρόσβαση τουλάχιστον σε ένα ζεστό γεύμα ημερησίως! Στην Ελλάδα, μετά τα μνημόνια, η φτώχεια αυξήθηκε σε τέτοιο βαθμό, ώστε πολλά παιδιά να πηγαίνουν στο σχολείο πεινασμένα και υποσιτισμένα, και έτσι καθιερώθηκαν και εδώ σε ορισμένα σχολεία  κάποια σχολικά γεύματα ή προσφορά γάλακτος κάθε πρωί. Και αναρωτιόμαστε, δίκαια: καλά η Ελλάδα της κρίσης και των μνημονίων και της εποχής που ακολούθησε, αλλά πώς είναι δυνατόν μια χώρα όπως η Βρετανία, με περίπου 65.000.000 πληθυσμό, μια ηγετική παγκόσμια δύναμη, να μη μπορεί να θρέψει τα παιδιά της τον 21^ο αιώνα;

Μερικά στοιχεία

Σύμφωνα με την EUROSTAT, το 2011 στην Ευρωπαϊκή Ένωση, μια από τις πλουσιότερες περιοχές του κόσμου, 120 εκατομμύρια άνθρωποι, δηλαδή το ¼ του πληθυσμού της, ζούσαν υπό την απειλή της φτώχειας. Το 17% απειλούνταν με υποβιβασμό  του επιπέδου ζωής κάτω από τα όρια της φτώχειας, ενώ το 9% ζούσε  ήδη σε κατάσταση σοβαρής ένδειας.  Ακόμα, 19 εκατομμύρια Ευρωπαίοι επιβίωναν μέσω συσσιτίων. Η χώρα μας, το 2003 βρισκόταν στη δεύτερη θέση μετά την Ιρλανδία. Ακολούθησε μια ανοδική πορεία, αλλά μετά την κρίση και τα μνημόνια κατρακύλησε ξανά και τώρα βρίσκεται στην προτελευταία θέση, μόλις πάνω από την Βουλγαρία, ενώ το 26,1% , δηλαδή πάνω από 2,5 εκατομμύρια άνθρωποι, μετά τις κοινωνικές παροχές, βρίσκεται σε κίνδυνο φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού (ΕΛΣΤΑΤ 2023)

Για την παγκόσμια αυτή αύξηση της φτώχειας τα πιο πρόσφατα χρόνια, συνηγορούν μερικοί ισχυροί παράγοντες, όπως η αύξηση των διαζυγίων, η μονογονεϊκή οικογένεια, η ανεργία, η παγκοσμιοποίηση. Περισσότερο πλήττονται οι ανύπαντρες γυναίκες, τα παιδιά, οι ηλικιωμένοι, τα άτομα με χαμηλό επίπεδο μόρφωσης, οι άνεργοι, οι μονογονεϊκές οικογένειες, οι πολυμελείς οικογένειες, τα άτομα με ειδικές ανάγκες. 

Οι επιδράσεις της φτώχειας στην ανάπτυξη των παιδιών

Τα τελευταία 50-60 χρόνια η διεθνής βιβλιογραφία έχει παρουσιάσει πλήθος μελετών σχετικά με την οικονομική ανέχεια των οικογενειών και τις επιπτώσεις της, κυρίως στα παιδιά και στους εφήβους. Αυτό που δείχνουν είναι ότι το να μεγαλώνει ένα παιδί σε συνθήκες φτώχειας αποτελεί απειλή για τη σωματική  και ψυχική του υγεία, η οποία συνδέεται με αυξημένες πιθανότητες κοινωνικών, συναισθηματικών, γνωστικών και σχολικών προβλημάτων. Ο λόγος είναι απλός: η εισοδηματική ένδεια!

Η εισοδηματική ένδεια σχετίζεται από μόνη της με ένα πλήθος κοινωνικών συνθηκών - παραγόντων επικινδυνότητας για τα παιδιά: υποσιτισμό, πείνα, αύξηση ασθενειών, παραμέληση, πλημμελή παρακολούθηση σχολικών μαθημάτων, εγκατάλειψη, εκμετάλλευση, ακόμα και πορνεία, χρήση ουσιών, εφηβική εγκυμοσύνη, παραβατικότητα, εγκληματικότητα. Η φτώχεια κατά την παιδική ηλικία αποτελεί προγνωστικό παράγοντα για αρνητικά αποτελέσματα και στην ενήλικη ζωή του ατόμου. Παράλληλα, βρέθηκε ότι η φτώχεια έχει ισχυρότερη επίδραση στα παιδιά από ότι στους εφήβους.

Οι κίνδυνοι που ελλοχεύουν για τη σωματική υγεία των παιδιών που ζουν υπό καθεστώς φτώχειας και (συχνά παραμέλησης), είναι η βρεφική θνησιμότητα, διάρροιες, κολίτιδα, άσθμα, η μολυβδίαση (από σωλήνες νερού ή διάφορες μπογιές που τα παιδιά μπορεί να φέρνουν στο στόμα), η έλλειψη σιδήρου και η αναιμία εξ αιτίας της κακής διατροφής, καθώς επίσης η ελλιπής ανάπτυξη σε ύψος και σε βάρος. Οι έρευνες έχουν βρει ότι αυτές οι ασθένειες εμφανίζονται σε διπλάσια ή τριπλάσια ποσοστά στα φτωχά παιδιά από εκείνα των οικογενειών με καλύτερα εισοδήματα. Αρκετά παιδιά επίσης μπορεί να πάσχουν από κώφωση. Η κώφωση στα παιδιά αυτά προέρχεται από συχνές ωτίτιδες που δεν αντιμετωπίζονται επαρκώς ιατρικά, και ανακαλύπτεται συνήθως όταν πηγαίνουν για πρώτη φορά στο σχολείο, μέσω των πιστοποιητικών υγείας. Αυτό, όπως είναι φυσικό, έχει συνέπειες στην παρακολούθηση των μαθημάτων τους στο σχολείο.

Ένα σημαντικό εύρημα σχετικά με τις επιπτώσεις της φτώχειας στη γνωστική ανάπτυξη προέρχεται από το πεδίο της νευροεπιστήμης. Το στρες που προκαλείται από τις δυσκολίες της ένδειας επηρεάζει την έκκριση των ορμονών που αντιμετωπίζουν το στρες, κορτιζόλης και κατεχολαμίνης, και αυτό είναι κάτι που υπονομεύει την νευρολογική τους ανάπτυξη.  Tα παιδιά από έξι μηνών έως τριών ετών έχουν τη μεγαλύτερη επιβάρυνση, με τις λειτουργίες που επηρεάζονται  να είναι η γλώσσα και η μνήμη. Όπως καταλαβαίνει κανείς, δεν είναι η φτώχεια που προκαλεί τα όποια προβλήματα στη γνωστική ανάπτυξη και σχολική φοίτηση του παιδιού, αλλά το στρες που προέρχεται από τις δυσχερείς συνθήκες στις οποίες ζει το παιδί και αλλοιώνει τη δομή του εγκεφάλου. Με απλά λόγια, η φτώχεια κυριολεκτικά παρεμποδίζει την αρχιτεκτονική του εγκεφάλου.

Όσο για την κοινωνικο-συναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού, και εδώ βλέπουμε τα παιδιά να επηρεάζονται αρνητικά από τη φτώχεια, έχοντας δυσκολία να διατηρούν μια θετική εικόνα του εαυτού τους αφού αισθάνονται την αντίληψη της κοινωνίας να είναι ιδιαίτερα επικριτική για τους φτωχούς. Η στάση αυτή προδιαθέτει για κατάθλιψη αφού το άτομο εσωτερικεύει τέτοιου είδους συναισθήματα. 

Παρεμβάσεις και βοήθεια

Οι τρόποι να βοηθηθούν τα παιδιά που ζουν σε ένδεια πρέπει να απευθύνονται στους γονείς, αλλά και στα ίδια τα παιδιά. Στους γονείς μέσω εκπαίδευσης πρακτικών καλής γονικότητας [βλ. προηγούμενο άρθρο για την ψυχική ανθεκτικότητα] αλλά και πρακτικής βοήθειας στη φροντίδα του παιδιού (π.χ. οι παιδικοί σταθμοί). Στα παιδιά, προγράμματα όπως το Head Start* που εφαρμόζεται στις ΗΠΑ από το 1965 και έχει μεγάλη απήχηση, μπορούν να προσφέρουν ευκαιρίες για φροντίδα και εκπαίδευση που διαφορετικά δεν θα είχαν.

Τέλος, δεν πρέπει να παραγνωρίζεται ο ρόλος της διευρυμένης οικογένειας, (π.χ. οι παππούδες και οι γιαγιάδες, που ο ρόλος τους είναι πολύ σημαντικός αλλά έχει πέσει σε... αχρηστία), που μπορεί να προσφέρει εισόδημα, φροντίδα, βοήθεια στο σπίτι αλλά και το πιο σημαντικό, συναισθηματική υποστήριξη.

Πηγές:

• Πετρογιάννης, Κ. (2022) Οικονομική ένδεια (σ.33-75 στο Παιδιά και έφηβοι σε έναν κόσμο που αλλάζει, Μόττη-Στεφανίδη, Φ. 2022, εκδ. Εστίας)
• Οικονομικός Ταχυδρόμος 3/4/24 (ηλεκτρονική έκδοση)
• ΕΛΣΤΑΤ (2023)
• ΕUROSTAT (2011)

*50 Years of Opportunity: Head Start's History  (you tube)

*Head start:What’s the legacy of Head Start 50 years on? (you tube)